نامه سی و دوم فراز دوم

بخشی از نامه‌ای است از اميرالمؤمنين (علیه‌السلام) به معاويه:

«پس (در اثر شبهه‌هايی که به ايشان القا کردی) از راه راست و درست حق بر کنار گرديدند و به عقب برگشتند، به دين پشت کردند و به حسب و تبار خود تکيه زدند، مگر کسانی از اهل بصيرت که به سوی حق بازگشتند، که همانا ايشان پس از اين‌که تو را شناختند، از تو جدا گرديدند، و در آن هنگام که آن‌ها را به کاری دشوار و دين بر باد ده، وادار ساختی و از راه راست منحرفشان کردی، از شر ياری کردن به تو، به سوی خدا گريختند».

(نهج البلاغه، ترجمه فقیهی، ص406)

از یک نامة آن حضرت (علیه‌السلام) به معاویه:

«پس، از راه راست خود منحرف شدند. و بر پاشنه‌های پای خود عقب گرد نمودند، و به پشت خود (و گذشته‌های خود) بازگشتند، و بر افتخارات جاهلی خود تکیه کردند، جز کسانی از اهل بصیرت که (به سوی حق) بازگشتند، زیرا پس از آن‌که تو را شناختند از تو جدا شدند، و از یاریت دست کشیدند و به سوی خدا گریختند، زیرا آنان را بر توسن چموش نشاندی، و از راه راست منحرف ساختی».

(نهج البلاغه، ترجمه حسین استاد ولی‌‌، ص406)

به معاویه:

(حضرت (علیه‌السلام) در این نامه ابتدا معاویه را اندرز می‌دهد که از گمراه کردن مردم بپرهیزد و در عاقبت کار خود بیندیشد، سپس او را به تقوای الهی و پرهیز از پیروی از شیطان دعوت می‌کند و او را متوجه نزدیک بودن پایان عمر خویش می‌نماید)

(انحرافات معاویه)

«که پشت به حق کردند. و به کفر جاهلی بازگشتند و به تفاخرات جاهلی بالیدند جز اندکی از اهل بصیرت که به راه حق بازگشتند. وقتی آن‌ها تو را شناختند، از جهالت دست برداشتند، به خدا پناه بردند؛ زیرا تو آن‌ها را به کار دشوار واداشتی و از راه راست منحرفشان کردی».

نهج البلاغه ترجمه روان ‌با‌شرح واژگان، ابوالفضل بهرام پور، صص582و583)

از نامه‌هاى آن حضرت (عليه السلام) است به معاويه:

(كه در آن از اين‌كه مردم را گمراه كرده ياد فرموده، و به تقوى و ترس از خدا پندش داده)

«پس از راه راستشان دور شدند (در پى حق به سوى باطل رفتند) و به پاشنه‌هاشان برگشتند (پس رفتند) و پشت كردند، و بر حسب‌هاشان (شرافت خاندانشان) تكيه نمودند (نازيدند) مگر بينايان (خردمندانشان) كه (از راه باطل به راه حق) برگشتند، پس ايشان بعد از شناختنت (كه بر خلاف حق قدم برداشته مردم را فريب مى‌دهى) از تو جدا شدند، و از كمك كردنت به يارى خدا گريختند، هنگامي‌كه آن‌ها را به دشوارى كشاندى (به باطل سوق دادى) و از راه راست برگرداندى (گمراهشان كردى)».

(ترجمه و شرح نهج البلاغه، فيض الاسلام، ج‌5، ص941)

از سخنان آن حضرت (عليه‌السلام) به معاويه:

(اشاره‌اى به جنايات معاويه)

«در پى اين فتنه از مقصدى كه داشتند يعنى حق، گذشته و حريم آن را پاس نداشتند و به قهقرا و عقب، يعنى روزگار جاهلى برگشتند، و از حق روى برتافتند و واپس گرويدند و بر فخرفروشى‌ها و شرافت‌هاى قومى و قبيله‌اى و تعصبات جاهلى تكيه كردند، به خلاف آنچه كه خداوند آن را ميزان سنجش حق و باطل قرار داده است، كه همانا تقواست؛ زيرا معاويه قوم‌گرايى عربى را زنده و شعار قوميّت و ناسيوناليسم را سر داده بود.

البته مگر آنان كه اهل بصيرت و آگاهى بودند و از مسير تو برگشتند و پس از آنكه به مخالفت تو با اسلام پى بردند از تو جدا شدند و به درگاه خدا توبه بردند و به سوى حضرتش شتابان بازگشتند و دست از همكارى با تو برداشتند؛ زيرا تو آن‌ها را بر كار دشوارِ مخالفت با دين واداشتى و از راه ميانه و مستقيم منحرف ساختى و به دامگه مهلكه‌ها و پرتگاه‌هاى گمراهى درافكنده بودى».

(ترجمۀ توضیح نهج البلاغه، آیت الله سید محمد شیرازی، ج4، ص123)

از نامه‌هاى امام (عليه‌السلام) به معاويه:

«عبارت آن بزرگوار «فَجَازُوا»، عطف بر «أَلْقَيْتَهُمْ»، است، مقصود اين است كه آنان [مردم شام‌] به سبب شبهه‌هايى كه بر آن‌ها القا كردى از حق عدول كردند و در مبارزاتشان به سبب تعصب جاهليت و جانب‌دارى از ريشه‌هاى قومى و مفاخرشان، بدون ملاحظه و دفاع از دين به جاه و مقام خود، متکى شدند به جز آن افراد عاقلى كه به سمت حق بازگشتند، زيرا آنان تو را و موضع گمراهى تو را شناختند و از تو بريدند و از يارى تو در هدف شومت كه ويرانگرى بناى دين بود آن گاه كه آنان را بر كارهاى دشوار و ويران كننده دين واداشته و آنان را از راه حق دور كرده بودى، به خدا پناه بردند.

به راستى او مردم عرب را با شبهه قتل عثمان و خون‌خواهى او به گمراهى كشيد. همين كه خردمندان عرب و طرفداران دين آگاه شدند كه اين عمل فريب‌كارانه به خاطر رياست و سلطنت است از معاويه دورى كردند و از او بريدند.

عبارت « عَلَى أَعْقَابِهِمْ و عَلَى أَدْبَارِهِمْ»، استعاره ترشيحى الفاظ «اعقاب» و «ادبار» از اشياء محسوس به معقول است. استثناء [الّا من فاء] از گروهى است كه معاويه آنان را فريب داده است. كلمه الصّعب (دشوار) عاريه آورده شده است براى كارهايى كه از نظر دين انجام آن‌ها دشوار بوده است و معاويه مردم را به آن كارها وامى‌داشته است، از آن رو كه ارتكاب چنين اعمالى باعث انحراف آنان از راه حق و گرفتاريشان در گرداب‌هاى هلاكت مى‌شد، همان طورى كه سوار شدن بر شتر ناهموار چموش باعث به بيراهه بردن شترسوار، و انداختن وى در گرداب مهالك است، و همچنين كلمة «الْقَصْدِ» يعنى طريق محسوس، استعاره آورده شده است از طريق معقول، يعنى راه حق».

(ترجمة شرح ‌نهج ‌البلاغه، ابن‌ميثم، ج5، صص110و111)

عبور کردند.[1]

قصد و سمت.[2]

بازگشتند.[3]

تكيه كردند.[4]

برگشت.[5]

از تو جدا شدند.[6]

فرار کردند.[7]

یاری کردن تو.[8]

انداختی آن‌ها را.[9]

منحرف ساختى.[10]

اجمالی:

«وَلْی» در اصل به معنای نزدیکی است.[11]

«وَلَایَت» به معنای چاره اندیشی امور دیگران و عهده داری جریان زندگی و مرگشان است.[12]

«وَلِىّ» كسى است كه امور را اداره می‌کند.[13]

تفصیلی:

«وَلْی» در اصل به معنای نزدیکی است.[14]

«وَلِىّ» از واژۀ «وَلْى» مشتق شده است. «وَلِىّ» كسى است كه به تدبير امور از ديگرى سزاوارتر است.[15] هرکس سرپرست امری شود و به آن قیام کند «مولی» و «ولیّ» آن امر است.[16]

«وَلیَ الشیءَ و عَلَیْه» یعنی شخصی، سرپرستی چیزی را به عهده گرفت.[17]

امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در خطبة 188 نهج البلاغه می‌فرمایند:

«وَ لقَد وَلِیتُ غُسلَه (صلی الله علیه و آله)؛ و غسل رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به عهده گرفتم».

فرمانروا «ولیّ امر» مردم است.[18] کمیت شاعر در مورد امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) اینگونه سروده است:

وَ نِعْمَ‌ وَلِيُ‌ الْأَمْرِ بَعْدَ وَلِيِّهِ‌ وَ مُنْتَجَعُ التَّقْوَى وَ نِعْمَ الْمُقَرَّبُ

«اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب (عليه‌السلام) خوب سلطان و کفيل امر امت بعد از سلطان و کفيل اولش رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) بوده است، و خوب دليل و راهنماي تقوا و درستی در بيابان خشک و جهالت، و خوب نزديک کننده امت به خداوند متعال است».‌[19]

«وَلِیّ» به دو معنا است:

اول: به معنای کسی است که بر دیگری ولایت دارد؛[20] مثل ولایت خدا بر انسان. [21]

دوم: به معنای کسی که ولایت دیگری بر او واقع می‌شود؛ مثل انسان که ولایت خدا بر او واقع می‌شود.[22]

واژۀ «مولی» در کلام عرب به چند معنا است؛[23] گاهی در زبان عرب به معنای عبد است؛[24] مثلاً در زیارت خاصّه امام حسین (علیه‌السلام) وارد شده است: «اللَّهَ اللَّهَ فِي عَبْدِكَ وَ مَوْلَاكَ.»[25] و همچنین به معنای آقا و سید و مالک عبد است؛[26] مثلاً در دعای توسل آمده است: «یا سادَتی وَ مَوالِیَّ اِنی تَوَجَّهتُ بِکُم اَئِمَّتی.»[27]

از دیدگاه اهل لغت روا است شخصی بگوید: «فُلانٌ‌ مَوْلَايَ» به این معنا که او مالک طاعت فرد است و مولی به معنای «مالک طاعت» همان معنای مد نظر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حدیث غدیر است که فرمودند: «فَمَنْ كُنْتُ‌ مَوْلَاهُ‌ فَعَلِيٌ‌ مَوْلَاهُ».[28]

به شخص با ايمان «وَلِيُّ اللّه» گفته می‌شود یعنی خدا دوست.[29]

«اولِیاء» جمع واژة «ولی» است.[30]

خدای متعال می‌فرماید:

«إِنَّما وَلِيُّكُمُ‌ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ‌؛ ولىّ شما، تنها خدا و پيامبر اوست و كسانى كه ايمان آورده‌اند: همان كسانى كه نماز برپا مى‌دارند و در حال ركوع زكات مى‌دهند».[31]

«وَلِی» در این آیه به معنای کسی است که سرپرستی امور مؤمنان بر عهدۀ او است.[32]

ابوذر غفاری روایت می‌کند:

روزى با رسول خدا (صلی‌الله‌عليه‌وآله) نماز ظهر خواندم سائلى در مسجد چيزى خواست به او چيزى ندادند، دست به آسمان برداشت و گفت: خدايا گواه باش من در مسجد رسول خدا (صلی‌الله‌عليه‌وآله) اظهار حاجت كردم كسى چيزى به من نداد، على (عليه‌السلام) آن هنگام در ركوع نماز بود با انگشت كوچک دست راست كه به آن انگشتر می‌كرد به سائل اشاره نمود، سائل آن را از انگشت على (عليه‌السلام) گرفت، رسول خدا (صلی‌الله‌عليه‌وآله) در نماز اين عمل را مي‌ديد، هنگامی که از نماز فارغ شد سر به آسمان كرد و گفت: خدايا برادرم موسى از تو خواست و گفت:

«رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي‌ ... وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي. هارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي‌».

در جوابش قرآن ناطق نازل فرمودى:

«سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَ نَجْعَلُ لَكُما سُلْطاناً فَلا يَصِلُونَ إِلَيْكُما».

خدايا من برگزيده و پيامبر تو محمد هستم، سينة مرا فراخ گردان. كارم را آسان كن. براى من وزير و يارى از اهلم معيّن كن على برادرم را، با او مرا تقويت فرما.

ابوذر می‌گويد: به خدا قسم رسول خدا (صلی‌الله‌عليه‌وآله) سخن خويش را تمام نكرد تا جبرئيل نازل شد و گفت: اى محمد بخوان. فرمود چه بخوانم؟ گفت بخوان:

«إِنَّما وَلِيُّكُمُ‌ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا».[33]

این آیه طبق نظر شیعه و مخالفان در حق حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) نازل شده است.[34][35]

تفاوت «ولایت» و «وکالت»:

انسان با اختیار، شخصی را «وکیل» خویش قرار می‌دهد؛ اما گاهی «ولایت» فردی بر انسان بدون اختیار او است؛ مانند «ولایت» پدر یا پدر بزرگ بر انسان.[36]

«نُّکُوص» به معنی روی گرداندن،[37] و دست برداشتن از چیزی است.[38]

گفته می‌شود: فلانی امری را اراده کرد، و سپس رو گردان شد و به عقب بازگشت.[39]

«وَزَرُ» در اصل به معنی‌ کوه بلند و بزرگ است؛[40]همچنین در معنی پناه‌گاه نیز، استفاده شده است.[41]

«و الْمُوَازَرَةُ على العمل» یعنی او را در کارش یاری کرد.

«وَازَرْتُهُ‌» یعنی او را یاری کرد، نیرومند ساخت و گرامی داشت.[42]

واژه «قَصْد» در کلام عرب به معنی تصمیم گرفتن، توجه و روی‌آوردن، و برخاستن است، خواه از روی میانه‌روی و خواه از روی ستم باشد؛[43] همچنین در معانی استوار شدن راه[44] و عدالت نیز، بیان شده است.[45]

«قصد» معنایی میان افراط و تفریط است؛[46]و از سوی دیگر در مورد حد متعارف از سخت‌گیری و تنگ گرفتن به‌کار برده می‌شود.[47]

«قَصَدَ في الأَمرِ و اقْتَصَدَ» مجازاً به معنی این است که شخص از حد نگذشت و میانه‌روی را برگزید.[48]

واژه «اقْتِصَاد» به دو معنا است:

1. میانه‌روی پسنديده: ميانه روى در هر چيزى كه دو طرف افراط و تفريط دارد؛ مثل شجاعت كه حالتى میان بی‌باکی و ترس است.

2. معنای کنایی میانه‌روی: قرار گرفتن در میان حالت پسنديده و ناپسند؛ مانند رفتاری میان عدالت و ستم که نه عدالت است و نه ظلم.[49]

«مُقْتَصِد» كسى است كه به راه راست رود و در كارش معتدل باشد[50] و در هزینه کردن میانه‌روی کند، نه اسراف کند و نه تنگ بگیرد.[51]