نامه بیست و هشتم فراز شانزدهم

نامه‌ای است از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) که آن را در پاسخ معاویه نوشته است:

و این نامه از نامه‌های خوب و پسندیده است:

«و گفته‌اى كه من را مانند شتر مهار زده،[1] كشيدند و بردند تا بيعت كنم، به خدا قسم هر آينه و به‌تحقيق، خواستى نكوهش كنى، ستايش كردى و آهنگ رسوا كردن داشتى، خود رسوا شدى. براى مسلمان، تا آن زمان كه در دينش شكّى و در يقينش، ترديدى نداشته باشد، مظلوم بودن، خوارى نيست و عيب به حساب نمى‌آيد».

(نهج البلاغه، ترجمه‌ فقیهی، صص525 و 526)

از یک نامۀ آن حضرت (علیه‌السلام) در پاسخ معاویه و آن از بهترین نامه‌ها است:

«و نیز گفته‌ای که مرا مانند شتری که چوب یا ریسمانی‌ از بینی‌اش عبور داده به‌دنبال می‌بردند (به‌سوی مسجد می‌کشیدند) تا بیعت کنم.[2]

به آیین حضرت حق سوگند که خواستی (مرا) نکوهش کنی ولی ستایش کردی، و خواستی رسواکنی اما رسوا شدی! زیرا بر مسلمان از اینکه مورد ستم قرار گیرد هیچ خرده ای نتوان گرفت تا زمانی‌که در دین خود شک نداشته و در یقینش تردیدی ننموده باشد!».

(نهج ‌البلاغه، ترجمه‌ حسین استاد ولی، صص387 و 388)

پاسخ به نامۀ معاویه که از بهترین نامه‌های امام (علیه‌السلام) است. این نامه را پس از جنگ جمل نوشته است:

(معاویه به ‌پیشنهاد عمروعاص نامه‌ای به مولا نوشت و با بیان فضایل یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و­آله) و تعریف و تمجید فراوان از خلفای سه گانه و متهم ساختن حضرت (علیه‌السلام) به حسادت در مورد ایشان، سعی در تحریک حضرت (علیه‌السلام) نمود تا جواب تند حضرت (علیه‌السلام) را ضمیمۀ پیراهن عثمان نماید؛ اما امام (علیه‌السلام) در جواب معاویه ادعای دروغین معاویه را افشا می‌کند که ساکت باش و از فضایل ما نگو که ما به فضایل خاندان خود آگاهتریم. در ادامه با شمردن فضایلی از خاندان خود دلیل برتری خاندان بنی‌هاشم بر بنی‌امیه را برشمرده و نقش معاویه در قتل عثمان را برای همگان روشن ساخته است و در نهایت به ‌تهدید معاویه در مورد جنگ اشاره می‌کند و می‌فرماید: تو با این سخن مرا به ‌خنده واداشتی چرا که فرزندان عبد‌المطلب هرگز پشت به ‌دشمن نمی‌کنند.)

مظلومیت امام (علیه‌السلام) و اتهامات معاویه

«(از قول من) گفته‌ای که مرا چونان شتر مهار کرده می‌کشاندند (تا با ابوبکر) بیعت کنم. سوگند به خدا که خواستی مرا نکوهش کنی اما ستودی. خواستی رسوا سازی ولی خودت رسوا شدی. برای مسلمان عیب نیست که مظلوم واقع شود مادام که در دین خود شک نورزد و در یقینش تردید نکند».

(نهج‌ البلاغه ترجمه‌ روان با شرح واژگان، ابوالفضل بهرام‌پور، ص555)

از نامه‌هاى آن حضرت (عليه‌السلام) است در پاسخ نامه معاويه:‌

(كه در آن دعاوى نادرست و سخنان بيهوده او را گوشزد نموده و پیروان خود را به‌ حقایقى كه در مقام احتجاج، اهميتى به‌سزا دارد متوجه ساخته، از اين‌رو سيد رضى «عليه‌الرحمه» فرموده:) و آن از نيكو نامه‌ها است (با اينكه هر نامه و هر سخنى از آن بزرگوار در جاى خود، در منتهى درجه نيكویى است.)

«و گفتى: مرا مانند شترى كه چوب در بينيش كرده مى‌كشند (براى بيعت با خلفاء) كشيدند تا بيعت نمايم، به خدا سوگند خواسته‌اى نكوهش نمائى ستايش نموده‌اى، و خواسته‌اى رسوا سازى رسوا شدى (زيرا از اين گفتار مظلوميت مرا هويدا ساختى، چون اقرار كردى كه من به ظلم و ستم و اكراه و اجبار بيعت نمودم و اجماعى كه از روى ظلم و ستم متحقّق شود درست نبوده، منكر آن حق خواهد بود، پس خلفاء را سرزنش نموده و خودت را رسوا ساختى) و بر مسلمان تا در دينش شك و در يقين و باورش ترديد نباشد، نقص و عيبى نيست كه مظلوم و ستم‌كش واقع شود».

(ترجمه ‌و شرح‌ نهج‌ البلاغه، فيض ‌الاسلام، ج5، ص900)

(سيد رضى مى‌فرمايد: اين نامه از زيباترين نامه‌هاى موجود است.)

پاسخ امام (عليه‌السلام) به تهمت معاويه

«در نامه‌ات نوشته‌اى: روزى كه قصد گرفتن بيعت براى ابوبكر داشتند مرا مانند شترى كه مهار در بينى‌اش كرده‌اند و هرجا كه مى‌خواهند مى‌كشند، به‌سوى ابوبكر بردند تا از من بيعت بگيرند و گمان كرده‌اى كه اين سخن مايه سرزنش و مذمت من است، درحالى‌كه ـ به خدا سوگند ـ اين ستايشِ من است و تو خواستى مرا مفتض كنى، اما خود مفتضح شده‌اى و خويش را عيبناك كرده‌اى. تو خواستى مرا سرزنش كنى كه به زور از من بيعت گرفتند، ولى تا وقتى كه مرد مسلمان در دين خود ترديد نكند و در يقين او به اصول دين شكى راه نيابد، حتى اگر مظلوم واقع شود او را سرزنشى نيست. اين دليل آن است كه آن‌ها حق مرا گرفته و با زور از من بيعت گرفتند، و من مظلوم هستم».

(ترجمۀ توضيح نهج ‌البلاغه، آیت‌الله سید محمد شیرازی، ج4، ص50)

(اين نامه گزيده‌اى است از نامه‌اى كه مرحوم سيد رضى در گذشته قسمتی از آن را ذکر کرد و ما در شرح آن، نامه معاویه را که حضرت (علیه‌السلام) این نامه را در پاسخش نوشته، ذکر کردیم.

امام (علیه‌السلام) در اين نامه به‌ هر قسمتى از نامه معاويه، يك فصل پاسخ داده است و اين نامه فصيح‌ترين نامه‌اى است كه مرحوم سيد، از ميان نامه‌هاى حضرت (علیه‌السلام) انتخاب كرده و نكته‌هايى چند در آن وجود دارد كه در ذيل به آن‌ها اشاره مى‌كنيم:)

«مطلب بعد سخن امام (علیه‌السلام) در پاسخ معاويه است كه دربارۀ وى به‌منظور سرزنش و توبيخ و پايين آوردن مقام آن حضرت (علیه‌السلام)، ادعا كرده بود كه تو را مانند شتر مهار شده با خوارى و زور مى‌كشاندند تا با خليفه‌هاى زمان بيعت كنى امام(علیه‌السلام) در پاسخ بر خلاف انتظار معاويه ادعاى توبيخ‌آميز وى را بر ضرر معاويه‌ دگرگون كرد و بيان فرموده است كه اين امر نه مذمتى براى من است و نه رسوايى و فضيحت، بلكه ستايش و مدح است و تويى كه با اين ادعا مفتضح و رسوا شدى، دليل براين‌معنا آن است كه وقتى به‌طور يقين بر خودش ثابت شد كه راهش درست و شك و شبهه‌اى در دينش ندارد اين‌كه او را به‌زور و جبر به بيعت وادار كنند كمال و فضيلت است نه نقصان و مذمت و اما اين كه مخالفان او را مجبور مى‌كردند كه با آن‌ها بيعت كند و او در دين خود ثابت قدم بود از شرافت و ارزش او نمى‌كاهد؛ زيرا رسوايى آن‌گاه به‌وجود مى‌آيد كه عيب كسى ظاهر شود و اما آنچه كه عيب نباشد رسوايى هم ندارد و دليل اين‌كه اين ادعا براى معاويه فضاحت و رسوايى دارد آن است كه معلوم مى‌شود او ميان مدح و ذم و ستايش و بدگويى هيچ فرقى نمى‌فهمد».

(ترجمۀ شرح نهج‌ البلاغه، ابن‌ میثم، ج4، صص763 و 764)

همانا من کشانده می‌شوم.[3]

همانطور که شتر را می‌کشند.[4]

از خشاش گرفته شده، به‌معنی چوبی‌که در استخوان بینی شتر فرو می‌کنند.[5]

اراده کردی که مرا توبیخ کنی.[6]

اینکه رسوا کنی.[7]

عیب و سرزنش.[8]

صاحب ریب، یعنی آغاز شک و تردید.[9]

وقتی ساربان جلوتر راه ‌رود و چهارپا را با ریسمان[10] پشت سر خود، بکشد تا رام شود[11] «قَوْد» گویند که مخالف آن «سَوْق» است و در جایی به‌کار می‌رود که شخص پشت شیء، قرار بگیرد و آن را به‌سمت جلو براند.[12]

ضمن روایتی آمده است: «الْمُجْتَهِدُونَ قُوَّادُ أَهْلِ الْجَنَّة؛ علماء هستند که از مردم سبقت می‌گیرند و آن‌ها را به‌دنبال خود می‌کشند و جلوداران اهل بهشت هستند».[13]

وقتی چیزی در چیز دیگر فرو رود «خَشَّ» ‌گویند.[14] «مَخْشُوش» از «خِشاش» گرفته شده[15] به‌معنی چوبی که در استخوان بینی شتر می‌کنند تا او سریعتر مهار شود.[16] مجازا در مورد شخصی به کار می‌رود که او را به‌زور وادار به انجام کاری کنند.[17]

این کلمه فقط یک‌بار در نهج البلاغه به‌کار رفته است.[18]