نامه سی و نهم فراز دوم

بخشی از نامه‌ای است از اميرالمومنين (علیه‌السلام) به عمروبن العاص:

«و اگر خدا مرا بر تو و بر پسر ابوسفيان، تسلط و قدرت دهد، شما دو تن را به علت کارهای زشت و گناهانی که مرتکب شده‌ايد به کيفر می‌رسانم و اگر توانايی دست يابی به شما را نيافتم و شما بعد از من باقی مانديد، پس آنچه در برابر شما پيش خواهد آمد (از رسيدگی به حساب اعمالتان در آخرت) برايتان بدتر و سخت‌تر خواهد بود».

(نهج البلاغه، ترجمه فقیهی، ص556)

بخشی از نامۀ آن حضرت (علیه‌السلام) به عمرو بن عاص:

«اگر خداوند مرا بر تو و پسر ابوسفیان مسلط کند شما را به کیفر آنچه کرده‌اید خواهم رساند. و اگر از چنگم بگریزید و به حیات خود ادامه دهید آنچه در پیش رو دارید (عذاب روز قیامت) برای شما بدتر است، والسلام».

(نهج البلاغه، ترجمه حسین استاد ولی، ص412)

نامه به عمروعاص در سال39 هجری پس از جنگ صفین:

(که امام (علیه‌السلام) او را به جهت سرسپردگی‌اش در برابر معاویه ملامت کرده و معاویه را با اوصافی که شایستۀ او است، توصیف می‌کند.)

«اگر خدا مرا بر تو و پسر ابوسفیان (معاویه) مسلط سازد، سزای آنچه کردید را خواهم داد. اما اگر قدرت آن را نیافتم و باقی ماندید، آنچه را که در پیش دارید (عذاب خدا) برایتان بدتر است، والسلام».

(نهج البلاغه ترجمه روان با شرح واژگان، ابوالفضل بهرام پور، ص590)

از نامه‌هاى آن حضرت (عليه‌السّلام) است به عمرو بن عاص (كه بر اثر گمراهى و پيروى از معاويه او را سرزنش فرموده):

«پس (اكنون كه از حقّ رو گردانده در گمراهى افتادى) اگر خدا مرا بر تو و پسر ابى سفيان مسلّط ساخت شما را به كيفر مى‌رسانم، و اگر مرا ناتوان ساختيد و (بعد از من) مانديد آنچه جلو روى شما است (عذاب و كيفر الهىّ) براى شما بدتر است (چنانكه در قرآن كريم سورۀ طه، آیۀ127 مى‌فرمايد: «وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقى‌» يعنى عذاب و كيفر آخرت سختتر و پاينده‌تر است «از عذاب دنيا») و درود بر شايسته آن».

(ترجمه و شرح نهج البلاغه، فيض الإسلام، ج‌5، ص954)

از نامه‌هاى آن حضرت (عليه‌السلام) به عمرو بن عاص:

بازشناساندن عمرو عاص

«من اگر توفيق پيدا كردم از تو و معاوية بن ابى سفيان به سبب اعمال زشتتان انتقام مى‌گيرم و اگر نتوانستم و شما زنده مانديد و به دست من كشته نشديد، عذاب و شرّ ابدى پيش‌رو داريد كه بدتر از كشته شدن به دست من است، و السلام».

(ترجمۀ توضيح نهج البلاغه، آیت الله سید محمد شیرازی، ج4، ص141)

«گفتۀ امام: «فَإِنْ [يُمَكِّنِ‌] يُمَكِّنِّي اللَّهُ...؛ اگر خداوند مرا پيروز گرداند تا آخر» تهديد به عذاب آخرت است كه هر كدام از دو نقيض [چه امام پيروز شود و يا نشود] آن عذاب حتمى است، و اين عذاب يا به وسيلۀ امام (علیه‌السلام) - به فرض پيروزى امام بر آنان - به صورت كيفر عملى است كه آن‌ها قبلا معصيت خدا را كرده‌اند، و يا از جانب خدا در آخرت است - به فرض اين كه آن‌ها امام (علیه‌السلام) را ناتوان سازند و خود پس از آن حضرت باقى بمانند - كه همان عذاب آتش دوزخ خواهد بود. و امام (علیه‌السلام) بدين مطلب در اين گفتار اشاره كرده است: پس آنچه در پيش روى شماست، براى شما بدتر است، به دليل قول خداى تعالى: «وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقى».[1] كلمۀ امام (پيش‌رو) را استعاره براى آخرت آورده است، به لحاظ پيشواز مردم از آخرت و توجّه آن‌ها به آخرت، توفيق از جانب خدا است».

(ترجمۀ‌شرح‌نهج‌البلاغه، ابن‌ميثم، ج5، صص141 و 142)

شما شایستۀ مجازاتید!

«فَإِنْ [يُمَكِّنِ‌] يُمَكِّنِّي اللَّهُ مِنْكَ وَ مِنِ ابْنِ أَبِي سُفْيَانَ أَجْزِكُمَا بِمَا قَدَّمْتُمَا وَ إِنْ تُعْجِزَا وَ تَبْقَيَا فَمَا أَمَامَكُمَا شَرٌّ لَكُمَا»

خدا و پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، امامان معصوم (علیهم‌السلام) را خلیفۀ رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) معرفی کرده بودند چرا با این حال ائمه اطهار (علیهم‌السلام) بر مسند حکومت ننشستند؟[2]

این پرسش دینی و تاریخی ذهن کاوشگران را در علوم کلام و تاریخ به خود مشغول کرده است. عبارت «فَإِنْ يُمَكِّنِّي اللَّهُ» شاید پاسخی به پرسش تاریخی مطرح شده باشد.

«يُمَكِّنّ» از مصدر «تمکین» به‌معنای داشتن توانایی و ابزار انجام کاری به طور صـحیح است. [3] اهل بیت (علیهم‌السلام) در هرنبردی از راه صحیح اقدام می‌کردند و به هیچ وجه با حیله بر دشمنان خدا غالب نمی‌شدند. مولا علی (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «وَ اَللَّهِ مَا مُعَاوِيَةُ بِأَدْهَى مِنِّي وَ لَكِنَّهُ يَغْدِرُ وَ يَفْجُرُ وَ لَوْ لاَ كَرَاهِيَةُ اَلْغَدْرِ كُنْتُ مِنْ أَدْهَى اَلنَّاسِ وَ لَكِنْ كُلُّ غُدَرَةٍ فُجَرَةٌ وَ كُلُّ فُجَرَةٍ كُفَرَةٌ وَ لِكُلِّ غَادِرٍ لِوَاءٌ يُعْرَفُ بِهِ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ...؛ سوگند به خدا! معاویه از من سیاستمدارتر نیست، امّا معاویه حیله‌گر و جنایتکار است، اگر نیرنگ ناپسند نبود من زیرک‌ترین افراد بودم، ولی هر نیرنگی گناه، و هر گناهی نوعی کفر و انکار است، روز رستاخیز در دست هر حیله‌گری پرچمی است که با آن شناخته می‌شود...».[4]

در جنگ صفین لشکریان امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در یک قدمی خیمه‌گاه معاویه بودند که با حیله‌گری عمروعاص، ماجرای قرآن به نیزه کردن و جریان حکمیت اتفاق افتاد و در نتیجه حضرت (علیه‌السلام) پیروز نشدند.

ابن ابی الحدید می‌نویسید: به گمان من اگر حضرت علی [علیه‌السلام] بر ایشان مسلط می‌شد از روی بردباری و بزرگواری ایشان را به قتل نمی‌رساند بلکه به دلیل فسادهایشان ایشان را حبس می‌کرد.[5] شکی نیست که اگر امام (علیه‌السلام) بر آنان مسلط می‌شدند از حق شخصی خویش می‌گذشتند و آنان را می‌بخشیدند.[6]

اگر خدا مرا توانایی دهد.[7]

جزا می‌هم،[8] «جزاء» در برابر عمل است اگر در مقابل خیر باشد پاداش و اگر در مقابل شر باشد عقوبت است.[9]

آنچه کردید.[10]

اگر مرا عاجز کنید.[11]

باقی ماندید.[12]

«مکن» به‌معنای ثابت و پابرجا شدن به همراه قدرتمندی است.[13]

«تمکین» در برابر تعذّر و غیر ممکن بودن به‌کار می‌رود.[14] «مَكَّنْتُهُ‌ من الشي‌ء» یعنی من به شخصی نسبت به چیزی قدرت دادم و او بر آن توانمند شد.[15]

خدای متعال می‌فرماید:

«وَ كَذلِكَ‌ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ؛ و همان‌طور به يوسف در سرزمين مصر تمكّن و قدرت داديم».[16]‌

تفاوت «تمکین» و «اقدار»:

«تمکین» به‌معنای داشتن توانایی و ابزار انجام دادن کار به طور صـحیح است اما «اقدار» به‌معنای قدرت دادن و در مقابل عجز است؛ مثلاً ممکن است کسی قادر بر نوشتن باشد ولی به دلیل عدم وجود ابزار، امکان نوشتن نداشته نباشد. [17]

«إِنْ يُمَكِّنِّي اللَّهُ مِنْ...» یعنی اگر خدا مرا بر شما دو نفر قدرتمند سازد و امکانات چیرگی بر شما را به من بدهد مجازاتتان می‌کنم.