حکمت صد و چهل و نهم

«هر كس كه قدر و ارزش خود نشناسد هلاك مى‌گردد[1]».

(نهج البلاغه، ترجمه فقیهی، ص688)

«هلاک شد آن که حد و اندازه‌ی خویش نشناخت».

(نهج البلاغه ترجمه حسین استاد ولی، ص 497)

«آن کس که قدر و منزلت خود نشناسد به هلاکت رسد. (اینان، یا منزلت خود را به کار نمی‌گیرند یا بیش از آنچه هست خودنمایی می‌کند)».

(نهج البلاغه ترجمه روان با شرح واژگان، ابوالفضل بهرام پور، ص719)

امام (عليه السّلام) (در بارۀ مقام و منزلت) فرموده است:

«تباه گشت مردى كه قدر و منزلت خود را نشناخت (ندانست كه چه گوهر گران مايه است، يا از حدّ تجاوز كرده پا از گليمش درازتر نمود)».

(ترجمه و شرح نهج البلاغه، فيض الإسلام، ج6، ص1159)

«نابود شده است كسى كه ارزش خود را نشناسد؛ چون اگر انسان چنين باشد استعداد خود را در آنچه شايسته آن است صرف نمى‌كند و به تحصيل علم و ادب نمى‌پردازد و در پى كسب سعادت نخواهد بود».

(ترجمۀ توضيح نهج‌البلاغه، آیت الله سید محمد شیرازی، ج4، ص423)

«آن كس كه قدر خود ندانست نابود و تباه شد».

در سخن قبل معلوم شد كه قدر همان مقدار و منزلت شخص از داشتن فضيلت و نداشتن آن است. و هر كس منزلت خود را نداند، ممكن است از حدّ خود تجاوز كند و در نتيجه هلاك شود. مثلا كسى كه جايگاه خود را نسبت به دانش نشناسد ممكن است آن را بالاتر از موضع خود قرار دهد و يا نادانى خويش را به عقيدۀ خود كمال بپندارد. و در نتيجه به هلاكت اخروى بيفتد و چه بسا هلاكت دنيايى را نيز در پى داشته باشد، و لازمۀ تجاوز او از حدّ خود، بازيچه دست و زبان مردم شدن و بدان وسيله به هلاكت رسيدن است.

(ترجمه‌ی‏ شرح‌ نهج‌البلاغه ابن‌ميثم، ج5 ، ص553)

«مردى كه قدر خود را نشناخت هلاك شد».

(جلوه ‌تاريخ در شرح‌ نهج‌البلاغه‌ی ‌ابن‌ابى‌الحديد، ج7، ص367)

تباه گردید.[2]

آن کس که.[3]

نشناخت.

قدر و منزلت.[4]

«هلاك» به‌معنای تباه گشتن[5] و اعم از مرگ و نابودی است، چرا که زندگانی در هر چیزی به حسب معنای خودش است.[6] از بیان راغب در مفردات برداشت می‌شود که در این واژه، نکوهش مد نظر است.[7] از بین رفتن با دگرگونی و فساد یکی از گونه‌های «هلاکت» است؛[8] مثلاً خدای متعال می‌فرماید: «وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ؛ و كِشت و نسل را نابود سازد».[9] در چنین آياتى مراد از «هلاکت» تباه شدن و از بين رفتن است.[10]

گاهی این واژه در مورد «هلاکت» در امور معنوی به‌کار می‌رود.[11] خدای متعال می‌فرماید: «... لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَيَحْيَى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ؛ ... تا هر که هلاک می‌شود از روی دلیلی روشن هلاک شود و هر که زندگی می‌کند ازروی برهانی آشکار زندگی کند».[12]

در نهج‌البلاغه موارد زيادى این واژه آمده است که هم در مرگ عادى به كار رفته و هم در هلاك؛ مثلاً امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند:

«إِنَّ الْمَرْءَ إِذَا هَلَكَ قَالَ النَّاسُ مَا تَرَكَ‌ وَ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ مَا قَدَّم‌؛ آدمى چون بميرد مردم گويند چه نهاد، و فرشتگان گويند چه پيش فرستاد؟»[13] منظور از هلک در این سخن، مرگ معمولى است.[14]

همچنین حضرت (علیه‌السلام) فرمودند:

«هَلَكَ مَنِ ادَّعَى وَ خابَ مَنِ افْتَرى‌؛ هر كه به غير حق ادعا كرد هلاك گرديد و هر كه دروغ گفت زيان ديد».[15]

تفاوت «اِهلاك» و «اِعدام»:

معنای «اهلاک» از «اعدام» عام‌تر است؛ زیرا «اهلاک» گاهی به‌معنای از بین رفتن توانمندی جسمی و حواس انسان است، اما «اعدام» مخالف معنای «ایجاد» است؛ از این رو هر «اعدامی»، «هلاکت» به شمار می‌رود ولی هر «هلاکتی»، «اعدام» تلقی نمی‌شود.[16]

«عرف» در اصل به معنای سکون و آرامش است.[17] همچنین به معنای آگاه شدن به امری و شناخت خصوصیات و آثارش است.[18]

«عارِف»‌ به معنى عالم است.[19] «مَعْرِفَت» یعنی دانستن بعد از نادانی[20] و فراگيرى چيزى به همان صورتى كه هست.[21] «مَعْرِفَت» و «عِرفَان» به معنای درک و دریافت چیزی با انديشه و تدبّر از روی اثر آن است[22] ولی در کتاب الفروق فی اللغه بیان شده: دلیلی نداریم که هر معرفتی به سبب نشانه‌ای به وجود آمده باشد.[23]

تفاوت «معرفت» و «علم»:

«معرفت» جزئی‌تر از «علم» است؛ زیرا «معرفت» «علم» تفصیلی به ذات چیزی است، اما «علم» هم شامل آگاهی مفصل است و هم آگاهی مجمل؛[24] لفظ «معرفت» در تمییز شیء معلوم و شناخته شده از غیر آن کاربرد دارد در حالی که «علم» چنین کاربردی ندارد.[25]

«قدر» به معنای انتهای مقصد، پايان و نهايت هر چيزى‌ است.[26]

«قَدْر» بيان كردن كميت چيزى است.[27]

خدای متعال می‌فرماید: «إِنَّا كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلَقْناهُ‌ بِقَدَرٍ»[28] یعنی ما هر چيز را به اندازه آفريديم.‌[29]

و همچنین می‌فرماید: «قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدْراً»[30] یعنی خدا براى هر چيزى، اندازه‌اى معيّن قرار داده است.[31]

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «الْعَالِمُ‌ مَنْ‌ عَرَفَ‌ قَدْرَهُ‌ وَ كَفَى‌ بِالْمَرْءِ جَهْلًا أَنْ‌ لَا يَعْرِفَ‌ قَدْرَه‌؛ عالم كسى است كه قدر و منزلت خود را بشناسد و آدمى را همين نادانى بس كه منزلت خود را نشناسد».[32]

بنابراین روایت کسی عالم به شمار می‌آید که قدر و منزلت خود را بشناسد؛ مقتضای عالم شدن شناخت ومعرفت نفس است، و بر اثر این شناخت، شخص از حد و اندازه خود تجاوز نمی‌کند.[33]

امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «رَحِمَ‌ اللَّهُ‌ امْرَأً عَرَفَ‌ قَدْرَهُ‌ وَ لَمْ‌ يَتَعَدَّ طَوْرَه‌؛ رحمت خدا بر آن كس كه اندازه خويش را بشناسد و از حدّ خود فراتر نرود».[34]

همچنین حضرت (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «هَلَكَ امْرُؤٌ لَمْ يَعْرِفْ‌ قَدْرَهُ‌» زیرا شخصی که قدر خویش را نشناخته احتمال دارد كه از حد خود تجاوز نمايد.[35]