حکمت سی و یکم فراز اول

از امير المؤمنين (علیه السلام) دربارۀ ايمان سؤال شد، در پاسخ فرمود:

«ايمان بر چهار ستون استوار است: بر صبر و يقين و عدل و جهاد».

(نهج البلاغه، ترجمه فقیهی، ص657)

و از آن حضرت دربارۀ ایمان پرسیدند، فرمود:
«ایمان بر چهار پایه استوار است: صبر، یقین، عدل و جهاد».
(نهج‌ا‌‌لبلاغه، ترجمه حسین‌ا‌‌ستاد ولی، ص473)

از ایشان دربارۀ ایمان پرسیدند، جواب داد :
«ایمان بر چهار پایه استوار است: صبر، یقین، عدل و جهاد».
(نهج البلاغه ترجمه روان‌با‌‌شرح واژگان، ابوالفضل بهرام پور، ص679)

از امام (عليه السّلام) از ايمان پرسيدند، پس آن حضرت (در باره علامات و نشانه‌ه‌‌اى ايمان و ضدّ آن كفر و شكّ) فرموده است:
«ايمان بر روى چهار ستون استوار است: صبر و شكيبائى، يقين و باور، عدل و داد، جهاد و كوشش (در راه دين)».
(ترجمه‌و‌‌شرح‌‌نهج‌ا‌‌لبلاغه، فيض‌ا‌‌لاسلام، ج6، ص1100)

از آن حضرت درباره ايمان سؤال شد، فرمود:
«ايمان بر چهار پايه استوار است همان‌گونه كه سقف يك ساختمان بر پايه‌ه‌‌ايى بنا شده است: صبر در طاعت، و يقين به مبدأ و معاد و جز آن، و عدالت در تمام كارها، و جهاد در راه خداى سبحان».
(ترجمۀ توضیح نهج البلاغه، آیت الله سید محمد شیرازی، ج4، ص354)

«ايمان بر چهار پايه استوار است: بردبارى، باور داشتن، دادگرى و جهاد».
سيد رضى مى‌گويد: (و پس از اين عبارت سخنى است كه ما آن را از ترس به درازا كشيدن مطلب، و انحراف از هدف مورد نظر در اين كتاب، بيان نكرديم). بدان كه اين سخن از زيباترين سخنان دلاويز است، محور سخن بر شرح‌ ‌‌اصول ايمان و اشاره به فروع آن و پس از آن به نتايج آن فروع است. و چون كفر نقطه مقابل ايمان است و شك نيز با ايمان تقابلى از نوع تقابل عدم و ملكه دارد، به اركان و اصول كفر و فروع و شاخه‌ه‌‌اى شك اشاره فرموده است تا ايمان را بدان وسيله واضح و روشن سازد. زيرا هر چيزى به ضد خود بيان مى‌ش‌‌ود امّا ايمان، مقصود امام (علیه السلام) ايمان كامل است كه داراى يك اصل و چند كمال است كه به وسيله آن كمالات ايمان به تمام و كمال مى‌ر‌‌سد. بنا بر اين اصل ايمان، عبارت است از تصديق و باور داشتن وجود آفريدگار بزرگ، با همه صفات كمال و اوصاف جلال و بدانچه كتابهاى الهى نازل گشته و ابلاغ گرديده است. و كمالاتى كه ايمان به وسيله آنها كامل مى‌گ‌‌ردد، عبارتند از سخنان مطابق با واقع و راست و اخلاق پسنديده و عبادات، بنا بر اين اصل ايمان و شاخه‌ه‌‌اى تكميل كننده آن، همان كمال نفس آدمى است، زيرا نفس آدمى داراى دو نوع قوّه علمى و عملى است و كمال آن نيز به كمال اين دو بستگى دارد. پس اصل ايمان كمال قوّه عملى است و متممهاى آن، يعنى اخلاق پسنديده و عبادات، كمال قوّه عملى است.
اكنون با توجّه به مقدّمه بالا: چون اصول و پايه‌ه‌‌اى فضايل اخلاقى كه باعث كمال ايمانند چهار تا يعنى حكمت، عفّت، شجاعت و عدالت است، امام (علیه السلام) بدانها اشاره كرده و كلمه «دعائم» را از آن رو كه وجود ايمان كامل (مانند پايه‌ه‌‌اى خانه) بدانها وابسته است، از آنها استعاره آورده است، و از حكمت تعبير به يقين فرموده است. حكمت داراى دو بخش است. حكمت علمى، كه همان كامل ساختن قوه نظرى و فكرى به وسيله تصوّر امور، و تصديق به حقايق نظرى و عملى است به قدرى كه در توان آدمى مى‌ب‌‌اشد، و اين بخش از حكمت را در صورتى حكمت مى‌گ‌‌ويند كه اين كمال با يقين برهانى براى نفس حاصل شده باشد.
و حكمت عملى، عبارت از رسيدن نفس به كمال مطلوب است به وسيله ملكه دانش و آگاهى به فضايل اخلاقى و كيفيّت به دست آوردن آنها و هم چنين آگاهى به جهات مختلف ناپسنديهاى اخلاقى و چگونگى دورى جستن از آنها، و بديهى است علمى كه به صورت ملكه در آيد، همان يقين خواهد بود. امام (علیه السلام) از عفّت تعبير به صبر فرموده است، و عفّت همان خوددارى از حرص در انواع شهوتهاى محسوس و اطاعت نكردن از قوه شهوت و سركوب ساختن آن و تغيير جهت هواى نفس است، بر طبق انديشه صحيح و حكمتى كه در بالا بدان اشاره شد. و امّا جهت اين كه امام (علیه السلام) از آن، تعبير به صبر كرده آنست كه عفّت يكى از لوازم صبر است، زيرا تعريف صبر، عبارت است از كنترل نفس و سركوب كردن آن از راه اجرا نكردن فرمانش در مورد لذّات ناروا.
بعضى گفته‌ا‌‌ند: صبر، عبارت از مواظبت نفس است از اين كه، مبادا رنج ناگوارى او را سركوب كند در حالى كه عقل تحمل آن رنج را لازم شمرد، و يا مبادا علاقه به آنچه مورد كشش نفس است آدمى را به طرف خود جذب كند و نفس را مغلوب سازد، در صورتى كه اجتناب از آن به حكم عقل ضرورت داشته است، مگر اين كه از راه مشروع بدان نائل گردد، و روشن است كه صبر با اين تعريف لازمه عفّت است. و همچنين امام (علیه السلام) از شجاعت به جهاد تعبير كرده به دليل اين كه لازمه جهاد داشتن شجاعت است، و اين تعبير از باب اطلاق اسم ملزوم بر لازم است. و شجاعت عبارت است از ملكه اقدام لازم بر امورى كه انسان بايد خود را بدان وسيله براى تحمل ناگواريها و رنجهايى كه به او متوجه مى‌ش‌‌ود، آماده سازد.
اما عدل عبارت است از ملكه برجسته‌ا‌‌ى كه از سه فضيلت مشهور، ريشه گرفته و همواره با آنهاست و قبلا روشن شد كه هر كدام از اين فضايل محدود به دو رذيلت يعنى دو طرف افراط و تفريط و در مقابل خوى ناپسندى است كه ضد و مخالف آن است.
(ترجمه‌شرح‌‌نهج‌ا‌‌لبلاغه، ابن‌‌ميثم، ج5، ص431_ 434)

از آن حضرت در باره ايمان پرسيدند، فرمود:
«ايمان بر چهار پايه استوار است. بر شكيبايى و يقين و دادگرى و جهاد». در باره اين گفتار على (عليه السّلام) كه در واقع خطبه‌ا‌‌ى است، ابن ابى الحديد چنين آورده است: سيد رضى كه خدايش رحمت كناد گفته است، اين كلام را تتمه‌ا‌‌ى است كه ما از ترس به درازا كشيدن مطلب و بيرون شدن از غرض و مقصود از آوردن آن خود دارى مى‌ك‌‌نيم.
سپس مى‌گويد: صوفيان و ياران طريق حقيقت بسيارى از فنون و سخنان خود را از اين فصل گرفته‌ا‌‌ند و هر كس به سخنان سهل بن عبد الله تسترى و جنيد و سرى و ديگران با دقت بنگرد، اين سخنان را در گستره سخنان ايشان مى‌ب‌‌يند كه همچون ستارگان درخشان مى‌د‌‌رخشد، و البته در باره همه احوال و مقامات مذكور در اين فصل در مباحث گذشته سخن و عقيده ما بيان شده است.
(جلوه‌تاريخ‌د‌‌رشرح‌‌نهج‌ا‌‌لبلاغه‌،‌‌ ابن‌ا‌‌بى‌ا‌‌لحديد، ج7، ص248و249)

ستون‌ها.[1]

«صبر» در - معنای اسمی- نوعی سنگ گرانبها است[2] و در - معنای فعلی- بازداشتن نفس از بی‌تابی[3] در سختی،[4] پایدار بودن با خدا و پذیرش بلا با سعۀ‌صدر است.[5]

وادار نمودن نفس به انجام (واجبات) و بازداشتن (محرمات) که عقل و شرع نهی می‌كند، «صبر» می‌نامند.[6]

«صبر» سبب توفيق دو چيز می‌شود: 1) توجه به‌ خدا و استمداد از درگاه حق 2) استقامت و ثُبات در كار.[7]

«صبر» بر حسب اختلاف موقعیت، اسامی متفاوتی دارد:

· براى مصيبت، واژه «صبر» به‌كار مى‌رود.

· خوددارى از سخن‌گفتن «كتمان» ناميده مى‌شود.

· برای جنگ «شجاعت و پايدارى» ناميده مى‌شود.

· اگر در كارى ملال آور و دلتنگ كننده باشد «دریا‌دلی» به‌کار می‌رود.[8]



تفاوت «صبر» و «حلم»:

«صبر» به این معنا است که انسان در رویارویی با امور ناخوشایند، نفس خود را نگه‌دارد و بی‌تابی نکند؛ اما «حلم» به معناي ملایمت و مهلت دادن به کسی است‌ که مستحق عذاب باشد؛ اما خدا با توجه به داشتنِ‌ قدرت به فردِ طغیانگر مهلت می‌دهد.

«صبر» در مورد خدا جایز نیست، زیرا ضرري به حضرتش نمی‌رسد؛ اما «حلم» کاربرد دارد و صفتی براي مدح و تعظیم است.[9]

تفاوت «صبر» و «احتمال»:

«صبر» یعنی شخص در برابر ناملایمات روزگار به‌­ صورت زبانی و عملی، نفس خود را نگه دارد؛ اما «احتمال» درخصوص امري به‌کار می‌رود که فرد خشم خود را فرو ببرد. [10]

علمی که شک را برطرف می‌کند؛[11] هم‌چنین اعتقاد به دانشى كه از راه بينش و يا استدلال به‌دست می‌آيد،[12]«یقین» می‌نامند.

«یقین» یعنی ثابت و واضح شدن[13] امری که محقق می‌شود.[14]

علمی که پایدار و با اطمینان، همچنین همراه با آرامشِ نفس[15]، فكر و فهم بعد از اثبات حكم باشد، «يقين» می‌نامند.[16]

اعتقادی که مطابق خودِ امر و شک و نابودی در آن غیر ممکن باشد «یقین» می‌نامند که نقیض گمان، جهلِ مرکب (اصطلاحی در اصول) و تقلید است.[17]

اهل حقیقت «یقین» را با قوة ایمان و با چشم بصیرت می‌بینند نه با برهان.[18]

«یقین» نتیجة بندگی[19] و همچنین از نتايج و صفات علم است كه از معرفت و درايت و ... بالاتر است؛[20]بنابراین هر يقينی علم است ولى هرعلمی، يقين نيست.[21]

مراتب «یقین»؛ علم‌الیقین،[22]عین‌الیقین[23] و حق‌الیقین است[24] که بالاترین مرتبه، حق‌الیقین است.[25]

«يقين» مخالف تردید و «علم» مخالف جهل است.[26]



تفاوت «یقین» و «علم»:

«یقین» یعنی انسان به واسطه علمی که به دست آورده، نفسش آرام و سینه‌اش شاد شود؛ به همین دلیل علمِ خدا یقین نامیده نمی‌شود، اما؛ «علم» یعنی انسان از راه قابل اطمینان، به حقیقت علم برسد.

کسی که بعد از حیرت و شک به امری علم پیدا کند، «موقِن» می‌نامند.

از جمله تمایزات «یقین» و «علم» آن است که هرگاه شخص نسبت به امری اعتقاد داشته باشد، «یقین» او در هر مرحله که شک‌ها از بین می‌رود، فزونی می‌یابد؛ ولی اگر نسبت به امری «علم» داشته باشد، دیگر اضافه شدن علم معنایی ندارد.[27]

«عدل» یعنی شخص در امور به عدالت و انصاف داوری کند[28] و مردم از حکم و قول او راضی باشند.[29]

دیگر معانی «عدل»؛ اعتدال،[30] امر پسندیده،[31] پايدارى، كيفر، امر ميانه، پیمانه و قصد در كارها است.[32]



تفاوت «عدلِ مطلق» و «عدالت در شریعت»:

در آیۀ «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ»،[33]«عدالت» به‌معنای همسان عمل کردن است؛ چه در پاداش و چه در تلافی کردن؛ اگر کار خیر و نیک باشد، عدالت در برابر آن خیر، نیکی است؛ و اگر کار شر و بدی باشد، عدالت، همان شر و بدی است و «احسان» یعنی در برابر خير و نيكى، پاداشى بيشتر از آن داده شود و در برابر شرّ و بدى كمتر از آن تلافى كنند؛[34] بنابراين احسان بخشايشى افزونتر و برتر از عدالت است.[35]



عدل دو گونه است:

· عدل در حكم «وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ..؛‌[36] اگر در میان مردم داورى كردید، به عدالت حكم كنید».

· عدل در سخن‌ «وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا..؛[37] اگر سخن گفتيد، عادلانه گویید».[38]



تفاوت «عَدل» و «قِسط»:

«قِسط» همان عدلی است که آشکار و روشن باشد؛ از همین‌رو پیمانه و ترازو را قسط می‌نامند؛ زیرا «عدل» را به تصویر می‌کشد؛ اما خود «عَدل» مفهومی و غیر آشکار است.[39]



تفاوت «عَدل» و «انصاف»:

«انصاف» به‌معنای مساوات است، یعنی دادن یا گرفتن نصف هر چیز؛ ولی «عَدل» معناي وسیع‌تري دارد، چنانچه اگر دستِ سارق قطع شود، گویند عَدل جاري شده است.[40]

«جهد» در اصل به معنای سختی است، سپس هر آنچه از نظر معنا به آن نزدیک باشد بر آن حمل می‌شود.[41]

«جَهد» یعنی شخصی که برای رسیدن به هدف از هر گونه تلاشی دریغ نمی‌کند.[42]

جنگ را «جِهاد» گویند؛ زیرا که تلاش، توأم با رنج است[43] و شخص تمام نیروی خود را در گفتار یا عمل برای جنگ با کافران به‌کار می‌گیرد.[44]

«جهاد» بر سه گونه است:

· براى دفع دشمنِ آشكار.

· جهاد با شيطان و اهريمن.

· مجاهده با نفس.[45]