حکمت چهل و هشتم

«پيروزى به وسيله دورانديشى، با به کار انداختن فکر و به کار انداختن فکر، با محکم نگاه داشتن راز به دست مى‌آید».

(نهج البلاغه، ترجمه فقیهی، ص664)

«پیروزی به دوراندیشی است، و دوراندیشی به جولان دادن اندیشه، و اندیشه به نگاه داشتن اسرار است».

(نهج‌البلاغه، ترجمه حسین‌استاد ولی، ص477)

«پیروزی به دوراندیشی است، و دوراندیشی به درست اندیشی، و درست اندیشی در گرو رازداری است».

(نهج البلاغه ترجمه روان‌با‌شرح واژگان، ابوالفضل بهرام پور، ص686)

در باره فيروزى:‌

«فيروزى يافتن بحزم و خوددارى است، و حزم بكار انداختن انديشه است، و انديشه به نگهدارى اسرار و نهانيها است (پس هر كه سرّ و نهان خويش فاش كند رأى و انديشه را محافظت نكرده از حزم و دور انديشى خارج گشته و در نتيجه به مقصودش نمى‌رسد)».

(ترجمه‌وشرح‌نهج‌البلاغه، فيض‌الاسلام، ج6،ص1111)

«پيروزى انسان در گرو دورانديشى است و دورانديشى در به كار گرفتن انديشه است تا از اين راه انسان فهم درستى از شرايط و اوضاع به دست آورد.

و انديشه با رازدارى صورت مى‌گيرد، چون وقتى انسان مى‌تواند در اوج باشد كه اسرار خود را حفظ كند، و از آنها نتيجه بگيرد، ولى وقتى كه راز خود را آشكار كرد، موانعى سد راه تحقق آراى او خواهد شد».

(ترجمۀ توضیح نهج البلاغه، آیت الله سید محمد شیرازی، ج4، صص366و367)

«پيروزى بسته به مآل انديشى، و مآل انديشى نتيجه به كار انداختن فكر، و انديشه و فكر در گرو رازدارى است».

دورانديشى آن است كه انسان در رويدادها تا جايى كه ممكن است، پيش از هر عمل، كارى را كه به سلامت نزديكتر و از فريب خوردن به دور است، انجام دهد.

اجالة الرأى، يعنى به كار انداختن فكر، و نگهدارى رازها كه همان پوشيده داشتن سرّ و رازدارى است.

امام (عليه السلام) به نزديكترين وسيله پيروزى يعنى دورانديشى، و به دورترين آن، يعنى رازدارى اشاره فرموده است، و همچنين به حدّ وسط آن كه به كار انداختن فكر و انديشه است. امّا اين كه رازدارى وسيله انديشه درست است از آن روست كه فاش كردن راز در تصميمات جنگى و امثال آن باعث اطلاع دشمن از آن و اقدام متقابل و موجب بهم ريختن آنها مى‌گردد. كه اين خود ناشى از فكر غلط است. و امّا اين كه به كار انداختن فكر در انتخاب مورد مصلحت، باعث دورانديشى است، از آن جهت است كه اگر فكر به كار نيفتد ممكن است كارى كه پيش از رخدادها انجام مى‌گيرد با آنها هماهنگى نداشته باشد و در نتيجه دورانديشى به عمل نيامده است. و امّا اين كه دورانديشى باعث پيروزى است امر واضحى است.»

(ترجمه‌شرح‌نهج‌البلاغه، ‌ابن‌ميثم، ج‌5، صص453و454)

«پيروزى به دور انديشى است و دور انديشى در به كار گيرى انديشه و انديشه در نگهداشتن رازهاست».

(جلوه‌تاريخ‌درشرح‌نهج‌البلاغه، ‌ابن‌ابى‌الحديد، ج7، ص267)

امیرمؤمنان (علیه السلام) در این حکمت به سه رمز موفقیت اشاره فرمودند:

1. الظَّفَرُ بِالْحَزْم؛ پیروزی در دوراندیشی است.

2. الْحَزْمُ بِإِجَالَةِ الرَّأْي؛ دوراندیشی در به کارگیری فکر و اندیشه است.

3. الرَّأْيُ بِتَحْصِينِ الْأَسْرَار؛ فکر و اندیشه در نگه داشتن اسرار است.

در این حکمت اولین رمز موفقیت و نزدیک‌ترین وسیله به پیروزی، دوراندیشی و آینده‌نگری بیان شده؛ یعنی در مسیر موفقیت، توجه به عواقب کار، اصلی است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت؛ چراکه اگر انسان سطحی‌نگر باشد، در مقابله با حوادثی که از قبل پیش‌بینی نشده وآمادگی آن را نداشته، از پا در می‌آید و شکست می‌­خورد.

در مرحله دوم فرمودند:« الْحَزْمُ بِإِجَالَةِ الرَّأْي» فردی که می‌خواهد موفق شود باید با دقت جوانب مختلف و حالات ممکنِ مسئله را بررسی کرده و بدون چشم پوشی از هیچ موضوعی تصمیم بگیرد؛ مانند مرد جنگی که در میدان نبرد با اسب جولان می‌دهد تا از نقاط ضعف و قوتِ میدان آگاه شود.

دورترین وسیله برای دستیابی به موفقیت در این حکمت، حفظ اسرار است که سبب نگهداری از فکر و اندیشه می‌شود؛ مثلا اگر اسرار جنگی فاش شود، دشمن از آنان آگاه می‌شود و در نتیجه فکر و اندیشه از بین می‌رود.

اگر انسان بخواهد در هر مسیری به موفقیت برسد باید از اسرارش محافطت کند؛ چرا که عدم نگهداری و حفظ اسرار، از ضعف انسان سرچشمه می‌گیرد. همچنین در احادیث مختلفی بیان شده اگر شخصی می‌خواهد به هدفش برسد تا زمانی که به نتیجه نرسیده، آن را فاش نکند؛ همان‌طور که امام جواد عليه السلام فرموده‌اند: «إظهارُ الشَّيءِ قبلَ أن يَستَحكِمَ مَفسَدَةٌ لَهُ؛ اظهار کردن چيزي قبل از آنكه محكم و قطعي گردد و به نتیجه برسد، باعث تباهي آن است.»[1]

پیروزی، به مراد و مطلوب رسیدن.[2]

دور اندیشی، استواری، زیرکی.[3]

گرداندن،[4] جولان دادن، حرکت دادن.[5]

اعتقاد، فکر، نظرِ صائب.[6]

استوار کردن، محکم گردانیدن.[7]

نهان‌ها، رازها، پوشیده‌ها.[8]

«ظَفَر» در اصل دو معنا دارد، به نظر می‌رسد که این جا به معنای پیروزی و غلبه پیدا کردن است.[9] این واژه در اصل از «ظَفِرَ عليه» گرفته شده؛ يعنى حیوانی چنگالش را در بدن دیگری فرو بَرَد و بر او چيره شود.[10] «ظَفَر» به معنای پیروزی بر دشمن است، همچنین یعنی انسان توسط چیزی که برای به دست آوردنش پافشاری داشته پیروز شود.[11]

«ظَفِرَ بِهِ» یعنی انسان به مراد و خواسته خود رسيد و پيروز شد.[12]

تفاوت «ظفر» و «فوز»:

«ظفر» به معنای جنگیدن و برتری بر دیگری است؛ مانند «مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ؛ بعد از آنكه شما را بر آنها پيروز ساخت».[13] «فوز» به معنای غلبه پیدا کردن، نجات از بدی و نیل به خیر است.[14] گاهی «ظفر» در معنای «فوز» به کار می‌ورد ولی هیچ گاه واژه «فوز» به جای «ظفر» به کار نمی‌رود.[15]

به نظر می‌رسد «ظفر» به معنای پیروزی و به دست آوردن چیزی است که شخص به دنبالش بوده است.

«حَزْم» یعنی خوب و درست اندیشیدن[16] و اینکه انسان در امورش محکم کاری کند و مراقب آن باشد.[17] همچنین به معنای دور اندیشی، استواری، زیرکی،[18] احتیاط[19] و سر و سامان دادن به كار است.[20] همچنین یعنی انسان چیزی را محکم ببندد و آن را گردآورد.[21]

«حزَم‌ أمرَه و رأيه» یعنی امر و نظرش را محکم و استوار کرد.[22] «حازِم» به معنای شخص عاقل هوشیار است.[23] از این ماده هفت مورد در نهج‌البلاغه آمده است.[24]

به نظر می‌رسد «حَزْم» به معنای آینده نگری و محکم کاری در امور باشد، به طوری که امور به صورت متقن و بدون اشکال انجام شوند.