حکمت چهل و نهم

«از شدت عمل جوانمرد، چون گرسنه شود و از حمله انسان پست فطرت، چون سير باشد حذر کنيد[1]».

(نهج البلاغه، ترجمه فقیهی، ص664)

«از خشم و تهاجم کریم چون گرسنه باشد بپرهیزید، و از خشم و حمله ی فرومایه چون سیر شود».

(نهج‌البلاغه، ترجمه حسین‌استاد ولی، ص477)

«بترسید از شدت عمل انسان بزرگوار، وقتی نیازمند و گرسنه شود و از تهاجم فرومایه، وقتی که سیر شود».

(نهج البلاغه ترجمه روان‌با‌شرح واژگان، ابوالفضل بهرام پور، ص686)

در باره جوانمرد و ناكس:‌

«بپرهيزيد از حمله كردن كريم و جوانمرد هنگاميكه گرسنه شود (نيازمند گردد، چون در اين حال بى‌اعتنائى مردم خشمش را بر انگيخته خود را بخطر مى‌اندازد تا بر ايشان مسلّط شده انتقام بكشد) و بپرهيزيد از حمله لئيم و ناكس هنگاميكه سير شود (توانگر گردد، چون توانگرى او را به آرزويش كامياب ساخته بمقتضى طبعش به زير دستان آزار مى‌رساند)».

(ترجمه‌وشرح‌نهج‌البلاغه، فيض‌الاسلام، ج6،ص1111)

«از خشم و خروش انسان بزرگوار، به هنگام گرسنگى و نيازمندى برحذر باشيد، چون انسان كريم النفس تن به ذلت نمى‌دهد؛ لذا براى گرفتن حقّ خود خشمگين مى‌شود و برمى‌آشوبد. و از سركشى انسان فرومايه به هنگام سيرى و بى‌نيازى بترسيد، زيرا چنين كسى چون خود را بى‌نياز بيند سركشى خواهد كرد».

(ترجمۀ توضیح نهج البلاغه، آیت الله سید محمد شیرازی، ج4، ص367)

«از حمله كريم آن گاه كه گرسنه شود و همچنين از حمله فرومايه هنگامى كه سير باشد بترسيد».

مقصود امام (عليه السلام) از كريم شخص بلند طبع و والاهمّت است، گرسنگى وى كنايه از نياز مبرم اوست. توضيح آن كه نياز مبرم (در وقت بى‌اعتنايى مردم‌به وى) باعث جوشش غيرت و خشم او مى‌شود و خود را به وادار به يافتن كار مهمترى مى‌كند تا بدان وسيله بر آن مردم دست يابد و بر آنان مسلّط گردد، تا ايشان را درهم شكند و مجازاتشان كند. مانند اين كه زمام حكومت را به دست بگيرد و يا چيزى نظير آن، از اين رو لازم است با توجّه به او و نيازهايش به گرفتارى و رفع نيازمندى‌اش از حمله وى حذر كرد و از آن دورى جست.

مقصود از سيرى شخص فرومايه توانگرى و بى‌نيازى اوست و آن نيز باعث استمرار وى در فرومايگى است كه اقتضاى طبع اوست، و سير بودنش باعث تأكيد اين ويژگى است، امّا گرسنگى او چه بسا كه باعث دگرگونى خلق و خوى او شود و براى هدف خاصى از فرومايگى دست بردارد. دوام پستى فرومايگان سير برخاسته از طبع پست آنهاست و باعث آزردن زيردستان و مردمى است كه به آنان نيازمندند، بنا بر اين بايد از حمله آنان بيمناك بود و در صورت امكان موجبات سيرى ايشان را از بين برد.

(ترجمه‌شرح‌نهج‌البلاغه، ‌ابن‌ميثم، ج‌5، صص454و455)

«حذر كنيد از حمله شخص بزرگوار هنگامى كه گرسنه شود و از فرو مايه و زبون چون سير شود. منظور از گرسنگى و سيرى آنچه ميان مردم معمول است، نيست، بلكه منظور اين است كه از حمله شخص گرامى هنگامى كه ستم بر او شود و خوار گردد، پرهيز كنيد و از حمله فرو مايه به هنگامى كه توانگر گردد. نظير و مناسب با معنى اول اين سخن شاعر است كه مى‌گويد: (آزاده زير ستم و زبونى شكيبايى نمى‌ورزد و همانا خر شكيبايى مى‌كند). و نظير و مناسب معنى دوم، اين شعر ابو الطيب متنبّى است كه مى‌گويد: (هر گاه بزرگوار را گرامى دارى، او را مالك شده‌اى و اگر فرو مايه را گرامى دارى سركشى مى‌كند)».

(جلوه‌تاريخ‌درشرح‌نهج‌البلاغه، ‌ابن‌ابى‌الحديد، ج7، ص267)

برحذر باشید.[2]

یورش بردن.[3]

گرسنه شد.[4]

انسان پست.[5]

سیر شد.[6]

«کرم» شرافت ذاتی یا شرافت اخلاقی است[7] و هر چیزی‌که در مقابل پَستی قرار بگیرد.[8]

سخاوت،[9] بخشندگی[10]و نعمت بخشیدن[11] از معانی «کرم» است چون ریشه در شرافت نفس دارد و مخالف آن بخلِ نفس است.[12]

«کریم» یعنی کسی‌که کرامت نفس خود را با نافرمانی از دستور پروردگارش آلوده نکند[13]و اخلاق و کارهای پسندیده‌اش نمایان شود.[14] این واژه بر بهترين هر چيزى اطلاق مى‌شود، مانند: «رِزْقٌ‌ كريمٌ‌؛ روزى بسيار».[15]



تفاوت «کَرَم» و «جوانمردی»:

صفت «کرم» فقط در نیکی‌ها و محاسن بزرگ به‌کار می‌رود، مانند کسی‌که مالی را در راه خدا برای تجهیز سپاهیان جنگجو انفاق کند؛ اما صفت «جوانمردی» هم در خوبی‌های کوچک و هم بزرگ به‌کار می‌رود.[16]

تفاوت «کَرَم» و «جود»:

«کرم» یعنی به‌دلیل گرامی داشتن فرد از روی رغبت به او چیزی بدهد، خواه کم باشد یا زیاد؛ اما «جود» به‌معنای وسعت در دادن است، چه از روی میل و رغبت باشد و چه نباشد.[17]





مقصود از «کریم» در این حکمت شخص بلند طبع و کریم‌النفس است. هنگامی‌که به او ستم شود و خوار گردد، غیرتش به‌جوش می‌آید تا نیازهای خود را تأمین کند.